Als imker krijg je vaak de vraag of de bijen nu in winterslaap of in winterrust zijn. Er is zeker geen sprake van een winterslaap. De winterse toestand van een volk kun je het beste vergelijken met een vogel, die in de winter 's nachts rust op een tak. Hoe kouder hoe boller het verenkleed. Hiermee creeert een vogel een thermopak rond zijn lichaam, de warmte blijft binnen het verenpak. Het bijenvolk doet eigenlijk precies hetzelfde. De bijen vormen een compact cluster van bijen met als doel alle geproduceerde warmte zo veel mogelijk binnen het cluster te houden. De korte en lange haren op het borststuk van het bijenlichaam vormen samen een perfecte isolatielaag, echter bijen zijn koudbloedig en hebben dus warmte uit de omgeving nodig. Onder de zeven graden raken individuele bijen in coma, iets wat ze overigens enige uren kunnen volhouden zonder dood te gaan. 

Warmte ontwikkelen de bijen met hun vliegspieren, waarbij ze de vleugelbeweging kunnen loskoppelen van de spierbeweging. Er lijkt dus ook geen sprake te zijn van een winterrust, de spieren moeten bewegen om warmte te genereren. Ook de aanzet tot broed en de verzorging van het broed vindt al vanaf begin januari plaats. 

Bijen beginnen zich tussen de raten terug te trekken, zodra de omgevingstemperatuur onder de vijftien graden daalt. Onder de 6 a 7 graden zie je duidelijk een wintertros ontstaan. Aangezien het laatste broed zich voorin de kast bevindt, zul je daar ook het wintercluster aantreffen. Vaak nog naar onderen doorhangend onder de raten. In een TopBarHive is dat prachtig te zien in de winter (zie foto's).   

De wintertros bereikt zijn geringste omvang bij -23 graden Celsius. Zo'n tros kan 55% krimpen in volume en het oppervlakte met 45% verkleinen. Dit alles is erop gericht om de warmte binnen te houden. De oppervlaktebijen zitten met de kop gericht naar binnen strak tegen elkaar zodat er nauwelijks warmte kan ontsnappen. Daarnaast worden de luchttunnels (ventilatieopeningen), die vanuit de wintertros naar buiten lopen ook tot een minimum gereduceerd. Deze sociale vorm van warmtehuishouding zorgt ervoor dat de bijen de warmteverliezen aan de oppervlakte van de wintertros tot een minimum beperken. Een volk kan zelfs een buitentemperatuur van -80 graden enkele uren overleven, terwijl een naakte mens bij 0 graden het met een uurtje voor gezien houdt, dan treedt de coma in.

De kern van de wintertros zonder broed is gemiddeld 21,3 graden met een gemiddeld minimum van 15 graden. Is er broed aanwezig dan varieert de temperatuur in de kern van 29 tot 36 graden. Een groter volk heeft minder last van warmteverliezen dan kleinere volken. De verhouding tussen inhoud en oppervlakte is gunstiger bij grotere volken. De uitstraling bij kleinere volken is groter, terwijl er in de kern meer warmte per bij geproduceerd moet worden. Volgens Soutwick zijn er minimaal 2000 bijen nodig om de bijentros op temperatuur te houden. 

De oppervlakte van de wintertros kan behoorlijk afkoelen tot niveaus waarop de bijen bijna in coma geraken. De warmte vanuit de kern moet de afkoeling van binnenuit compenseren en afkoeling en sterfte voorkomen. De oppervlaktebijen zijn vooral de oudere bijen. De jongere bijen, alles is relatief bij de langlevende winterbijen, vormen de kern van de wintertros. Indien de tros door kortlevende bijen te klein wordt, zijn de bijen niet in staat om het warmteverlies aan het oppervlakte te compenseren, waardoor de buitenste bijen sterven. Dit proces versterkt zijn eigen ondergang.

Gelukkig komen de meeste bijenvolken goed de winter door ondanks de sterk wisselende winterse omstandigheden in Nederland. De lokale bij is goed aangepast aan ons klimaat.   

Ben Som de Cerff, hobby-imker en docent bijenteelt